चाण्डालश्च वराहश्च कुक्कुटः श्वा तथैव च ।
रजस्वला च षण्ढश्च नैक्षेरन्नश्नतो द्विजान् ॥

ଚାଣ୍ଡାଳ, ଗ୍ରାମ୍ୟ ଶୂକର, କୁକୁଡା, କୁକୁର,
ରଜବତୀ ନାରୀ ଓ ନପୁଂସକ ଆଦି ଦ୍ଵିଜମାନଙ୍କୁ ଚାହିଁବେ ନାହିଁ।

— ମନୁସ୍ମୃତି ୩॰୨୩୯

କେବଳ ଚାହିଁ ଦେବା ନୁହେଁ, ନ’ ବର୍ଷ ବୟସ ବାଳକଟିର ପାପ ତହିଁରୁ କାହିଁ କେତେ ଗୁଣା ଅଧିକ। ତୃତୀୟ ଶ୍ରେଣୀରେ ପଢୁଥିବା ଇନ୍ଦ୍ର କୁମାର ମେଘୱାଲ ନିଜ ଶୋଷକୁ ଅଟକାଇ ପାରିଲା ନାହିଁ। ଦଳିତ ପିଲା ହୋଇଥିଲେ ବି ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ଶିକ୍ଷକମାନଙ୍କ ପାଇଁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଭାବେ ରହିଥିବା ମାଠିଆରୁ ପାଣି ପିଇଦେଲା।

ସେଥିପାଇଁ ତାକୁ ଦଣ୍ଡ ଦିଆଗଲା! ରାଜସ୍ଥାନର ସୁରଣା ଗାଁରେ ଥିବା ସରସ୍ଵତୀ ଶିଶୁ ମନ୍ଦିରରେ ଶିକ୍ଷକ ରୂପେ କାମ କରୁଥିବା ଉଚ୍ଚ ଜାତିର ୪୦ ବର୍ଷ ବୟସ୍କ ଚୈଲ ସିଂ ବାଳକଟିକୁ ନିର୍ଦ୍ଦୟ ଭାବେ ପିଟିଲେ।

ପଚିଶି ଦିନ ଧରି ଚିକିତ୍ସା ପାଇଁ ସାତଟି ଡାକ୍ତରଖାନା ବୁଲିବା ପରେ ଶେଷକୁ ଯାଲୋର ଜିଲ୍ଲାର ସେହି ଛୋଟ ପିଲାଟି ସ୍ଵାଧୀନତା ଦିବସର ପୂର୍ବ ସନ୍ଧ୍ୟାରେ ଅହମ୍ମଦାବାଦ ସହରରେ ପ୍ରାଣ ହରାଇଲା।

ପ୍ରତିଷ୍ଠା ପାଣ୍ଡ୍ୟାଙ୍କ କବିତା ଆବୃତ୍ତି ଶୁଣନ୍ତୁ

ଡବାରେ ପୋକ

ଏକଦା ଏକ ସମୟରେ
ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଥିଲା ଗୋଟିଏ ମାଠିଆ।
ଠାକୁର ପରି ରହିଥିଲେ ଶିକ୍ଷକ,
ଭର୍ତ୍ତି ହୋଇ ରହିଥିଲା ତିନିଟି ଥଳି -
ଗୋଟିଏ ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କର,
ଗୋଟିଏ ରାଜାଙ୍କର,
ଓ କଣା ପଇସାଟିଏ ଥିବା ଅନ୍ୟଟି ହେଲା ସେମାନେ ଯୋଗାଡୁ ଥିବା ଦଳିତଙ୍କର।

ଏକଦା ଏକ ଅଣ-ଦେଶରେ
ଦାରୁଣ ଏକ ସମୟରେ,
ପିଲାଟିଏକୁ ମାଠିଆ ଦେଲା ଶିକ୍ଷା -
“ଶୋଷ ହେଉଛି ଅପରାଧ
ଦ୍ଵିଜବର ଶିକ୍ଷକ ତୋର,
କ୍ଷତ ଚିହ୍ନ ପରି ଜୀବନ
ଓ ତୁ ଗୋଟିଏ ପୋକରେ ପିଲା
ଡବାରେ ହୋଇଛୁ ରଖା।’’

ଅଦ୍ଭୁତ ସେଇ ଡବାର ନାଁ: ସନାତନୀଦେଶ ,
“ତୋ ଦେହର ଚର୍ମ ପାପରେ ପିଲା,
ଅଭିଶପ୍ତ ତୋର ଜାତି।’’
ତା’ ସତ୍ତ୍ୱେ ପତଳା କାଗଜ ପରି ଜିଭ
ବାଲିବନ୍ତଠାରୁ ଅଧିକ ଶୁଷ୍କ,
ପିଇଦେଲା ବୁନ୍ଦାଏ ସାହାସ।

ଓଃ!
ଅସହ୍ୟ ସେଇ ଶୋଷ,
ବହିରେ ପଢା ହୁଏ ପରା: “ଦିଅ, ଭଲ ପାଅ ଓ ବାଣ୍ଟି ନିଅ”!
ସାହାସରେ ଲମ୍ବିଗଲା ତା’ର ଆଙ୍ଗୁଠିଗୁଡ଼ିକ,
ଛୁଇଁଦେଲା ହେମାଳ ମାଠିଆ,
ଶିକ୍ଷକ ହେଲେ ଠାକୁର
ଓ ସେ ନ’ ବର୍ଷର ବାଳୁତ ମାତ୍ର!

ମୁଥ ପରେ ମୁଥ ଓ ଗୋଇଠା ପରେ ଗୋଇଠା
ଓ ପିଠିରେ ପ୍ରବଳ ବେତ ମାଡ,
ସାବାଡ଼ କରିଲା ସେହି ବାଳକକୁ,
ଅଜଣା ଅସୀମ ସେହି କ୍ରୋଧ।
ଠାକୁରେ ହସିଲେ ମିଠାଳିଆ ଗୀତ ଭଳି ହୋଇ ଅଭିଭୂତ।

ବାଁ ଆଖିରେ ଆଞ୍ଚୁଡା ଦାଗ,
ଡାହାଣ ଆଖି ଫୁଲା,
ଜାମୁକୋଳିଆ ଓଠଟି ତା’ର
ଶିକ୍ଷକଙ୍କୁ ଖୁସି ଦେଲା।
ପବିତ୍ର ତାଙ୍କ ଶୋଷ , ଓ ଜାତି ଅତି ଶୁଦ୍ଧ,
ତାଙ୍କ ହୃଦୟ ଏକ ରନ୍ଧ୍ର
ମୃତ୍ୟୁ ଯେଉଁଠି ସହ୍ୟ।

ଏକ ଦୀର୍ଘଶ୍ଵାସ ଓ ଗୋଟିଏ ‘କାହିଁକି’
ଏବଂ ଗଭୀର ଘୃଣାବୋଧରେ,
ସେହି ଶୋଷ ନାମିତ ହେଲା
ଅଣାୟତ କ୍ରୋଧ!
ଶ୍ରେଣୀଗୃହର କଳାପଟା ଶ୍ମଶାନର ମାଛି ପରି ଗଣଗଣେଇଲା।

ଏକଦା ଏକ ସମୟରେ
ଗୋଟିଏ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ମଢଟିଏ ଥିଲା,
ହଁ ଆଜ୍ଞା, ହଁ ଆଜ୍ଞା! କଥା ତିନି ଟୋପାର!
ଗୋଟିଏ ମନ୍ଦିର ର,
ଗୋଟିଏ ରାଜମୁକୁଟ ର,
ଆଉ ଗୋଟିଏ ମାଠିଆର ଯେଉଁଥିରେ ଦଳିତଙ୍କୁ ବୁଡେଇ ମାରି ଦିଆଯାଏ।

କବିତା ଓ ଗଦ୍ୟ ଅନୁବାଦ: କପିଳାସ ଭୂୟାଁ

Joshua Bodhinetra

Joshua Bodhinetra is the Content Manager of PARIBhasha, the Indian languages programme at People's Archive of Rural India (PARI). He has an MPhil in Comparative Literature from Jadavpur University, Kolkata and is a multilingual poet, translator, art critic and social activist.

Other stories by Joshua Bodhinetra
Illustration : Labani Jangi

Labani Jangi is a 2020 PARI Fellow, and a self-taught painter based in West Bengal's Nadia district. She is working towards a PhD on labour migrations at the Centre for Studies in Social Sciences, Kolkata.

Other stories by Labani Jangi
Editor : Pratishtha Pandya

Pratishtha Pandya is a Senior Editor at PARI where she leads PARI's creative writing section. She is also a member of the PARIBhasha team and translates and edits stories in Gujarati. Pratishtha is a published poet working in Gujarati and English.

Other stories by Pratishtha Pandya
Translator : Kapilas Bhuyan

Kapilas Bhuyan is a senior journalist, writer and filmmaker. He has won the President's National Film Award Silver Lotus (2006), and international accolades like Best Short Film Award at Festival du Cinema de Paris and Jury's Special Mention at New York Short Film Festival (2004).

Other stories by Kapilas Bhuyan